تقدیر و قضا و قدر در اسلام
تقدیر و قضا و قدر مفاهیمی بسیار مهم در آموزه‌های اسلامی هستند که به مفهوم سرنوشت و اراده الهی اشاره دارند. این مفاهیم نه تنها در قرآن و حدیث بلکه در فقه اسلامی نیز مطرح شده‌اند و تأثیر زیادی در اعتقادات و دیدگاه‌های مسلمانان در مورد زندگی، سرنوشت، و مسئولیت فردی دارند. در ادامه، این مفاهیم به تفصیل توضیح داده می‌شود.
1. مفهوم قضا و قدر در اسلام
الف) قدر (تقدیر)
قدر به معنای تعیین و اندازه‌گیری است. در اصطلاح دینی، قدر به اراده و تصمیم‌گیری خداوند برای ایجاد و تحقق هر چیزی در جهان اشاره دارد. خداوند در ابتدای خلقت، همه چیز را از آفرینش موجودات تا روند پیشرفت آنها در کائنات با اندازه‌گیری و تدبیر خاصی قرار داده است.
در قرآن کریم، در آیه 3 سوره قمر آمده است:
«وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلْنَاهُ بِقَدَرٍ»
یعنی: «و هر چیزی را طبق تقدیر (قدر) خود انجام دادیم.»
قدر به معنای تقدیر الهی است که هیچ چیزی در دنیا خارج از اراده خداوند رخ نمی‌دهد و تمامی وقایع و حوادث در این دنیا طبق اراده و برنامه الهی پیش می‌روند.
ب) قضا (حکم الهی)
قضا به معنای حکم و پایان رسیدن آن است. وقتی چیزی در مسیر تقدیر خداوند به پایان می‌رسد، آن را قضا می‌نامند. در واقع، قضا به تحقق و وقوع چیزی اشاره دارد که بر اساس تقدیر الهی تعیین شده است.
در قرآن کریم، در آیه 22 سوره طلاق آمده است:
«اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى? عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَ مَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ مَا یَعْرُجُ فِیهَا وَ أَنْتُمْ رُؤُوفٌ رَحِیمٌ»
که به بیان حکمت خداوند در آفرینش و سرنوشت‌سازی اشیاء اشاره دارد.
قضا در واقع همان حکم قطعی و فقط بر اساس اراده الهی است. هیچ چیزی نمی‌تواند خلاف حکم خداوند واقع شود.
ج) ارتباط قضا و قدر
قضا و قدر دو جنبه متفاوت اما مرتبط به هم از اراده خداوند هستند. قدر به معنای پیش‌بینی و برنامه‌ریزی الهی است، در حالی که قضا به معنای تحقق و واقعیت یافتن آن برنامه‌ریزی است. به عبارت دیگر، قدر آنچه در پیش است و قضا آنچه در حال وقوع است را بیان می‌کند.
2. اراده آزاد انسان و تقدیر الهی
در حالی که تقدیر و قضا در اسلام به اراده و خواست الهی مربوط می‌شود، انسان‌ها در عین حال دارای اراده آزاد و مسئولیت در انتخاب‌های خود هستند. یکی از مباحث اصلی در مورد تقدیر، این است که آیا انسان‌ها در سرنوشت خود نقشی دارند یا همه چیز بر اساس تقدیر الهی است؟
الف) توانایی انتخاب و مسئولیت انسان
اسلام تأکید دارد که انسان‌ها دارای آزادی اراده و قدرت انتخاب هستند و مسئولیت اعمال خود را بر عهده دارند. در قرآن آمده است:
«إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَ إِمَّا کَفُورًا»
(سوره انسان، آیه 3)
یعنی: «ما راه را به او نشان دادیم، چه شاکر باشد و چه ناسپاس.»
این آیه نشان می‌دهد که انسان می‌تواند از هدایت الهی پیروی کند یا نکند، بنابراین آزادی اراده و انتخاب به او داده شده است.
ب) تقدیر و امتحان الهی
در اسلام، تقدیر الهی به گونه‌ای است که انسان‌ها باید در این دنیا آزمایش شوند و از طریق اعمال خود نتیجه تقدیرشان را مشاهده کنند. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُترَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لَا یُفتَنُونَ»
(سوره عنکبوت، آیه 2)
یعنی: «آیا مردم گمان می‌کنند که بدون آزمایش و امتحان رها می‌شوند؟»
ج) تعامل قضا و قدر با مسئولیت انسان
در اسلام، اگرچه تقدیر الهی برای هر انسان مشخص است، اما مسئولیت فردی در انتخاب‌های زندگی‌اش وجود دارد. بدین معنا که انسان‌ها در چارچوب تقدیر الهی عمل می‌کنند و با این حال باید پاسخگو به اعمال و تصمیمات خود باشند.
3. تقدیر و قضا در قرآن و حدیث
الف) تقدیر الهی در قرآن
-
در آیه 3 سوره قمر آمده است:
«وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلْنَاهُ بِقَدَرٍ»
(و هر چیزی را طبق تقدیر (قدر) خود انجام دادیم). -
در آیه 12 سوره انفال:
«وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنْ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکِ تَکُونُ لَکُمْ»
(و وقتی خداوند به شما وعده می‌دهد که یکی از دو گروه به دست شما خواهد افتاد).
ب) حدیث پیامبر اسلام (ص) در مورد قضا و قدر
پیامبر اسلام (ص) فرمودند:
«قضا و قدر از پیش تعیین شده‌اند، اما خداوند به بندگان خود آزادی اراده داده است و هر کس با ایمان و عمل صالح، تقدیر خود را به بهترین شکل تغییر می‌دهد.»
4. نتیجه‌گیری
تقدیر و قضا و قدر مفاهیمی هستند که در اسلام به‌طور مستقیم با اراده الهی و سرنوشت انسان‌ها ارتباط دارند. در عین حال، این مفاهیم با آزادی اراده و مسئولیت فردی نیز سازگار است. انسان‌ها در حالی که تحت سرنوشت الهی قرار دارند، باید با استفاده از آگاهی، اعمال خوب و انتخاب‌های درست در مسیر زندگی حرکت کنند و در نهایت، مسئول اعمال خود باشند.